3 ερωτήσεις για το κλίμα
Κατ’ εξαίρεση σε αυτό το άρθρο δε γράφουμε για τις μετακινήσεις! Μέσα από 3 (δύσκολες) ερωτήσεις, παραθέτουμε κάποιες βασικές πληροφορίες για την κλιματική κρίση και την αντιμετώπισή της παγκοσμίως και στην Ελλάδα. Γράψαμε αυτό το κείμενο για να εξηγήσουμε τη σοβαρότητα της σημερινής κατάστασης αλλά και για να καταγράψουμε και εδώ την επιστημονική αλήθεια, που αν και πλήρως τεκμηριωμένη, δυστυχώς πολύ συχνά βάλλεται και αμφισβητείται.
Σημειώνουμε πως η επιστημονική εξήγηση της κλιματικής αλλαγής αλλά και η ανάλυσή της ως κοινωνικοπολιτικό ζήτημα είναι δύσκολο να συνοψιστούν σε λίγες μόνο παραγράφους. Έτσι, στο άρθρο μας έχουμε απλοποιήσει κάποια περίπλοκα επιστημονικά δεδομένα και συμπεράσματα μελετών, επικεντρώνοντας το κείμενό μας στα κεντρικά τους μηνύματα.
Τι είναι η κλιματική αλλαγή και από τι προκαλείται;
Η κλιματική αλλαγή αφορά αλλαγές στο κλίμα, δηλαδή στις μέσες καιρικές συνθήκες μιας περιοχής όπως προκύπτουν από μακροχρόνιες παρατηρήσεις. Στις αλλαγές αυτές συμβάλλουν φυσικά αίτια, όπως για παράδειγμα αλλαγές στους ηλιοσεληνιακούς κύκλους ή ηφαιστειακές εκρήξεις, ωστόσο από τον 19ο αιώνα, δηλαδή από την αρχή της βιομηχανικής εποχής, και ειδικά τις τελευταίες δεκαετίες το κλίμα αλλάζει με μια ένταση χωρίς προηγούμενο στην ιστορία της ανθρωπότητας ως άμεσο ή έμμεσο αποτέλεσμα της ανθρωπογενούς δραστηριότητας. Έτσι, ο όρος κλιματική αλλαγή αναφέρεται γενικά στην ανθρωπογενή κλιματική αλλαγή.
Η κύρια ανθρώπινη δραστηριότητα που προκαλεί την κλιματική αλλαγή είναι η καύση ορυκτών καυσίμων όπως το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο και ο λιγνίτης, η οποία παράγει διοξείδιο του άνθρακα και άλλα αέρια του θερμοκηπίου. Τα αέρια αυτά υπάρχουν ήδη στην ατμόσφαιρα της Γης, όμως η υπερσυγκέντρωσή τους οδηγεί στον εγκλωβισμό περισσότερης ηλιακής ακτινοβολίας μέσα στην ατμόσφαιρα, δημιουργώντας έτσι «συνθήκες θερμοκηπίου» και αυξάνοντας τη θερμοκρασία του πλανήτη. Αυτή η υπερσυγκέντρωση προκύπτει επειδή εκπέμπουμε περισσότερα αέρια του θερμοκηπίου από αυτά που μπορούν να απορροφηθούν από φυσικούς αποδέκτες άνθρακα, όπως οι βάλτοι, τα δάση κι οι ωκεανοί, των οποίων η ικανότητα απορρόφησης παράλληλα μειώνεται λόγω των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής και ως αποτέλεσμα της ανθρώπινης εκμετάλλευσης.
Η επιστημονική ανάλυση αποδεικνύει ξεκάθαρα τη σχέση μεταξύ της υπερσυγκέντρωσης αερίων του θερμοκηπίου και της αύξησης της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη. Η αύξηση της μέσης θερμοκρασίας οδηγεί, σε διαφορετικά επίπεδα ανάλογα με την περιοχή του πλανήτη, στο λιώσιμο των πάγων, την αύξηση της μέσης στάθμης της θάλασσας, σε πιο συχνές πυρκαγιές, πιο έντονες βροχοπτώσεις και πλημμύρες, αύξηση των τροπικών ασθενειών, ξηρασία, λειψυδρία, μείωση ή αλλαγή της απόδοσης των γεωργικών καλλιεργειών και ελλείψεις σε τρόφιμα, και στην εξαφάνιση ειδών. Επίσης, οδηγεί σε θανάτους, τεράστιες οικονομικές καταστροφές, εκτοπισμούς πληθυσμών και νέα κύματα μετανάστευσης ανθρώπων από περιοχές που είναι ήδη ευάλωτες. Ακόμη, οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής επιδεινώνουν και επιδεινώνονται από τις επιπτώσεις άλλων ανθρωπογενών παρεμβάσεων, όπως της αποψίλωσης των δασών, της υπεραλίευσης και της ρύπανσης των υδάτων.
Γιατί έχουμε κλιματική κρίση;
Στη meta-kinisi υιοθετούμε τον όρο κλιματική κρίση, αναγνωρίζοντας πως ο όρος κλιματική αλλαγή δεν εκφράζει πλέον τη σοβαρότητα της κατάστασης που αντιμετωπίζουμε αυτή τη στιγμή ως ανθρωπότητα. Παρόμοιοι όροι είναι η κλιματική κατάρρευση (climate breakdown) ή κατάσταση έκτακτης κλιματικής ανάγκης (climate emergency).
Τα τωρινά επίπεδα συγκέντρωσης αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα εκτιμάται ότι έχουν ήδη οδηγήσει σε αύξηση της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη σχεδόν κατά 1,3°C σε σχέση με την περίοδο 1850-1900. Ήδη, σε διάφορα μέρη του κόσμου έχουμε δει τα φυσικά φαινόμενα να γίνονται πολύ πιο έντονα και πιο συχνά λόγω της κλιματικής αλλαγής: για παράδειγμα εκτιμάται πως οι καταστροφικές πλημμύρες στην Ισπανία τον Οκτώβριο του 2024 ήταν περίπου 12% πιο έντονες και είχαν διπλάσιες πιθανότητες να συμβούν στις σημερινές κλιματικές συνθήκες, ενώ η πυρκαγιά στον Έβρο το 2023 εκτιμάται πως ήταν 1,9 με 4,1 φορές πιο πιθανό να συμβεί λόγω της κλιματικής αλλαγής.
Η επιστημονική ανάλυση δείχνει πως όσο μεγαλύτερη είναι η αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη, τόσο μεγαλύτερη είναι η πιθανότητα να υπάρξουν ραγδαίες, πολύ πιο έντονες και καταστροφικές επιπτώσεις από αυτές που παρατηρούμε σήμερα και, στο χειρότερο σενάριο, μια σταδιακή κατάρρευση των καιρικών συστημάτων που ευνοούν την ανθρώπινη επιβίωση στον πλανήτη. Λαμβάνοντας υπόψιν αυτή την ανάλυση, η Συμφωνία των Παρισίων, η οποία υπογράφηκε από 174 χώρες και την Ευρωπαϊκή Ένωση το 2015, στοχεύει να διατηρήσει την αύξηση της μέσης θερμοκρασίας του πλανήτη κάτω από τους 2°C σε σχέση με την προβιομηχανική εποχή και να προσπαθήσει να περιορίσει την αύξηση της θερμοκρασίας στον 1,5°C πάνω από τα προβιομηχανικά επίπεδα. Όμως, για να περιοριστεί η αύξηση της θερμοκρασίας στον 1,5°C θα έπρεπε η συγκέντρωση των αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα να έχει αρχίσει να μειώνεται μέχρι το 2025, και να μειωθεί τουλάχιστον κατά 43% μεταξύ 2019 και 2030. Τα τελευταία χρόνια, όλο και περισσότερες μελέτες εκτιμούν πως ο περιορισμός της αύξησης της θερμοκρασίας κατά 1,5°C είναι πλέον ανέφικτος. Αυτό ενισχύεται και από πρόσφατα δεδομένα που δείχνουν πως το 2024 ήταν ακόμα μια χρονιά-ρεκόρ, με τη μέση θερμοκρασία του πλανήτη να καταγράφεται στους 1,6°C πάνω από τα προβιομηχανικά επίπεδα.
Ακόμη, ο όρος κλιματική κρίση εκφράζει και την κρίσιμη αδυναμία που παρατηρούμε στην αντιμετώπιση του προβλήματος και την υιοθέτηση δραστικών, δίκαιων και συστημικών λύσεων, ιδίως από τους κρατικούς μηχανισμούς. Διεθνείς συμβάσεις για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής είναι σε ισχύ από τις αρχές της δεκαετίας του 1990, χωρίς κάποια ουσιαστική επιτυχία. Οι συμβάσεις αυτές αποτυγχάνουν όχι γιατί δεν υπάρχει επαρκής συνεννόηση αλλά γιατί τα σημερινά πολιτικά συστήματα είναι προϊόντα οικονομιών και κοινωνιών που είναι εξαρτημένες από τα ορυκτά καύσιμα. Έτσι, ακόμα και όταν γίνονται δεσμεύσεις για τη μείωση των εκπομπών και την απανθρακοποίηση της οικονομίας των χωρών, η επίτευξή τους παρεμποδίζεται συστηματικά από κυβερνητικούς φορείς και ομάδες πίεσης των οποίων τα οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα είναι συνδεδεμένα με τη συνεχή εξόρυξη και καύση ορυκτών καυσίμων. Παράλληλα, οι ίδιες αυτές κυβερνήσεις και ομάδες πίεσης συχνά παριστάνουν πως λαμβάνουν επαρκή δράση, υποβαθμίζουν την κρισιμότητα του προβλήματος ή ακόμα και υποστηρίζουν θεωρίες συνομωσίας, προκαλώντας διχασμό και σύγχυση στην κοινή γνώμη. Η έλλειψη πραγματικά δημοκρατικής συμμετοχής και συλλογικής δράσης για την κλιματική κρίση οδηγεί έτσι σε απογοήτευση και αδράνεια, τη στιγμή που η άμεση κινητοποίηση είναι πιο απαραίτητη από ποτέ.
Τέλος, η κλιματική κρίση δεν προκαλείται και δεν επιβαρύνει όλες τις κοινωνικές ομάδες με τους ίδιους τρόπους. Οι τεράστιες κοινωνικές ανισότητες μεταξύ και εντός των κρατών του πλανήτη σημαίνουν πως οι ομάδες που έχουν τη μεγαλύτερη συνεισφορά στην κλιματική αλλαγή, υφίστανται και στο μικρότερο βαθμό τις επιπτώσεις της. Αυτό είναι εμφανές μεταξύ χωρών (για παράδειγμα το μέσο περιβαλλοντικό αποτύπωμα ενός κατοίκου των ΗΠΑ είναι 6,6 φορές μεγαλύτερο από αυτό ενός κατοίκου της Ινδίας), κοινωνικών ομάδων, αλλά και από το σοκαριστικά δυσανάλογο αποτύπωμα σχετικά συνηθισμένων πρακτικών του «δυτικού τρόπου ζωής» (για παράδειγμα, μια πτήση από την Αθήνα στη Νέα Υόρκη εκπέμπει περίπου 1,146 kg διοξεδίου του άνθρακα και υπάρχουν 62 χώρες στον πλανήτη όπου ο μέσος κάτοικος παράγει λιγότερες εκπομπές από αυτές μέσα σε έναν ολόκληρο χρόνο). Έτσι, η δίκαιη αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης σημαίνει πως οι αλλαγές δεν θα πρέπει να είναι κοινές για όλες τις κοινωνικές ομάδες, και πιθανόν δεν μπορούν να επιτευχθούν χωρίς να έρθουμε, ως κοινωνίες, αντιμέτωπες με τις ταξικές συγκρούσεις που θα προκύψουν από αυτές.
Πώς τα πηγαίνει η Ελλάδα;
Η Ελλάδα, όπως και οι υπόλοιπες χώρες της Μεσογείου, είναι ιδιαίτερα ευάλωτη στην κλιματική αλλαγή. Αναμένεται ότι μέχρι το 2050 και σε σύγκριση με την περίοδο 1971-2000, οι ημέρες καύσωνα στην Ελλάδα θα αυξηθούν κατά 15-20 ετησίως, η συνολική ετήσια βροχόπτωση θα μειωθεί από 10% έως 30%, οι ημέρες υψηλού κινδύνου πυρκαγιάς θα αυξηθούν από 15% έως και 70%, ενώ τα ακραία καιρικά φαινόμενα θα είναι συχνότερα. Τα φαινόμενα αυτά αναμένεται να έχουν δυσμενείς επιπτώσεις στην υγεία και την ποιότητα ζωής μας, στην παραγωγικότητα σημαντικών για την Ελλάδα οικονομικών κλάδων, όπως η γεωργία, αλλά και άλλες κοινωνικές και οικονομικές συνέπειες. Η κλιματική κρίση θα επηρεάσει τις συνθήκες ζωής όλων των κοινωνικών ομάδων, αλλά πιθανότατα θα πλήξει λιγότερο τις πιο προνομιούχες. Ενδεικτικά, άνθρωποι με υποκείμενα αναπνευστικά νοσήματα θα υποστούν πιο έντονα τις συνέπειες των συχνότερων φαινομένων καύσωνα, τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα αναμένεται να επιβαρυνθούν δυσανάλογα από το αυξημένο κόστος ενέργειας κατά τους θερμούς μήνες, και άτομα με αναπηρία θα κινδυνεύσουν περισσότερο από ακραία καιρικά φαινόμενα όπως οι πλημμύρες γιατί συχνά είναι πιο δύσκολο να μετακινηθούν.
Παρότι όμως η χώρα μας αναμένεται να πληγεί σημαντικά από τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, τα τελευταία χρόνια έχει σημειώσει μικρότερη από όσο θα έπρεπε μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Η Ελλάδα έχει πλέον υιοθετήσει δεσμεύσεις για το κλίμα σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Ωστόσο, τα μέτρα που έχουν ληφθεί για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης δεν επαρκούν. Το 2023, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έδειξε ότι η Ελλάδα, με βάση τα κλιματικά μέτρα που είχε εφαρμόσει και προγραμματίσει ως τότε, δεν θα μπορούσε να πετύχει τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου που υποχρεούται ως μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Το 2022 η Ελλάδα υιοθέτησε για πρώτη φορά το δικό της κλιματικό νόμο. Ο νόμος αξιολογήθηκε -δικαίως- ως ανεπαρκής από περιβαλλοντικές οργανώσεις που υπογράμμισαν την έλλειψη φιλόδοξων στόχων για τη μείωση των αερίων του θερμοκηπίου καθώς και την έλλειψη μέτρων για την άμεση και καθολική απεξάρτησή μας από τα ορυκτά καύσιμα. Στην παρούσα φάση, το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας ετοιμάζει το αναθεωρημένο Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα (ΕΣΕΚ), το οποίο τέθηκε υπό διαβούλευση το 2024. Το αναθεωρημένο ΕΣΕΚ χαρακτηρίζεται επίσης από έλλειψη της αναγκαίας φιλοδοξίας σε ότι αφορά τους στόχους και τα μέτρα για τη μείωση των εκπομπών και απουσία αναφορών σε χρονικούς στόχους για την παύση εκμετάλλευσης ορυκτών καυσίμων.
Θέλουμε να ευχαριστήσουμε τον φυσικό και διδάκτωρ στις ατμοσφαιρικές επιστήμες Αλμπέρτο Σάντσεθ Μαρροκίν για τη βοήθεια και τα σχόλιά του σε αυτό το άρθρο.
Μηνύματα σχετικά με το κλίμα σε τοίχους σε διάφορα μέρη του κόσμου. Από πάνω αριστερά και δεξιόστροφα: αυτοκόλλητο με τη φράση «Οι πλούσιοι είναι υπεύθυνοι για την κλιματική καταστροφή» (Παρίσι, Σεπτέμβριος 2022)│αφίσες της ακτιβιστικής ομάδας Extinction Rebellion (Επανάσταση της Εξαφάνισης) που καλούν το κοινό σε διαδήλωση για το κλίμα με τις φράσεις «Το να κόψεις το δρόμο στην εξαφάνιση ίσως σημαίνει πως πρέπει και να κλείσεις έναν δρόμο στο κέντρο της πόλης» και «Μισείς την Extinction Rebellion? Που να δεις και την πραγματική εξαφάνιση», (Βανκούβερ – Καναδάς, Οκτώβριος 2019) │ «Η θάλασσα είναι ο θησαυρός, όχι το πετρέλαιο!», γκράφιτι ενάντια στις εξορύξεις (Ηράκλειο Κρήτης, Οκτώβριος 2024) │ «Πότε θα δούμε επιτέλους αυτό το σήμα στην πόλη μας?», στένσιλ με το σήμα αποκλειστικής λωρίδας ποδηλάτων (Ιωάννινα, Αύγουστος 2024).